Essay: In hoeverre past het
boek: Max Havelaar: of De Koffieveilingen der Nederlandsche
Handelmaatschappy, bij de Romantiek en het Realisme? Mijn utopie versus die
van Multatuli
Eduard Douwes Dekker, een gefrustreerd ambtenaar, meer bekend
als Multatuli, is befaamd voor zijn boek: Max Havelaar: of De
Koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. Het boek laat zien,
hoe de omstandigheden van de bevolking van Java in Nederlands-Indië, die door
Nederland gekoloniseerd was, werd beïnvloed. Er was sprake van uitbuiting,
geweld en dwangarbeid. Multatuli heeft geprobeerd, om door middel van dit boek
iedereen te informeren, over de slechte leef- en politieke omstandigheden van Nederlands-Indië.
Dit boek werd in 1859 geschreven en in 1860 gepubliceerd. Ongeveer op hetzelfde
moment, bestonden twee stromingen in de literatuur, namelijk: de Romantiek (1790-1850)
en het Realisme (1830-1870), die zelf uit twee tussenstromingen bestond:
Idealistisch Realisme en Objectief Realisme. Je zou kunnen zeggen dat het boek bij
de overgang van de eerder genoemde stromingen is geschreven. Daardoor bevat het
boek kenmerken van de beide stromingen. Het is daarom interessant om te weten welke
kenmerken dat zijn en bij welke stroming het boek het beste bij past. Op deze
manier probeer ik om de vraag: ‘’In hoeverre past het boek bij de Romantiek en
het Realisme?’’ te beantwoorden.
Tot hoeverre past het bij de Romantiek?
Engagement: ‘’Term uit de literatuurkritiek voor een
literatuuropvatting van auteurs die het belang van hun teksten niet in de
literaire aspecten ervan zien, maar in een buiten de literatuur gelegen functie
die doorgaans van politieke of sociale aard is. [1]’’ Engagement is
een kenmerk van de Romantiek. Dit kenmerk past heel erg bij het boek. Multatuli
vond het een morele plicht om de bevolking van Java te kunnen helpen. Om dat te
kunnen doen moest hij zich ingrijpen in de politiek, maatschappelijk en sociale
werkelijkheid. Dit heeft hij in de werkelijkheid kunnen doen door een verhaal
te schrijven die hetzelfde thema heeft als de werkelijkheid (zoals het geweld
en de uitbuiting), maar andere fictionele karakters en gebeurtenissen bevat.
Het belangrijkste is dat hij zichzelf in het boek meerdere keren als verschillende
karakters heeft gebruikt. Dit maakt het verhaal weer een beetje fictioneel,
ondanks de omstandigheden die wel daadwerkelijk waren. Hierdoor kun je zeggen
dat hij dit gedaan heeft om zijn morele plicht te kunnen voldoen. Verder zijn
de volgende citaten goede voorbeelden, waarbij Multatuli in het maatschappelijk
en sociale werkelijkheid ingrijpt:
Ingrijpen in het maatschappelijke werkelijkheid: ‘’Wel wordt dus de arme
Javaan voortgezweept door dubbel gezag.’’
Ingrijpen in het politieke werkelijkheid: ‘’ Doch gy, die ik stoor in uw
‘drukten’ of in uw ‘rust’ gy Ministers en Gouverneurs-generaal, rekent niet te
zeer op de onbedrevenheid myner pen. Ze zou zich kunnen oefenen, en met eenige
inspanning misschien geraken tot een bekwaamheid die ten laatste zelfs de
waarheid zou doen gelooven door 't Volk! Dan zou ik aan dat Volk een plaats
vragen in de Vertegenwoordiging al ware 't alleen om te protesteeren tegen
certificaten van rechtschapenheid, die door Indische specialiteiten vice
versa worden uitgereikt misschien om op 't vreemd denkbeeld te
brengen dat men zelf waarde hecht aan die hoedanigheid...’’
Weltschmerz: ‘’De auteur en/of zijn personages zijn
ten prooi aan een lijden aan het hier en nu (‘le mal du siècle’), aan een
melancholie zonder vastomschreven oorzaak of object, aan een ongeneeslijke
onvrede met de wereld en het leven.’’[2]
Ook is Weltschmerz een belangrijk kenmerk van de Romantiek. Multatuli had een
gevoel van onvrede met zijn eigen tijd. Hierdoor heeft hij het boek Max
Havelaar geschreven. Hij was tegen al het uitbuiting, misbruik en dwangarbeid
die in Java plaats vond. Hierdoor kwam hij tot opstand door middel van dit
boek. Hij heeft duidelijk gemaakt dat hij het niet eens is met de politieke
stelsel van Nederlands-Indië. De volgende citaten laten zijn gevoel van onvrede
met de situatie van de oude Nederlands-Indië zien:
‘’Ik heb niets tegen verzen op zichzelf. Wil men de woorden in 't gelid
zetten, goed! Maar zeg niets wat niet waar is. `De lucht is guur, en 't is vier
uur.' Dit laat ik gelden, als het werkelijk guur en vier uur is. Maar als 't
kwartier voor drieën is, kan ik, die mijn woorden niet in 't gelid zet, zeggen:
`de lucht is guur, en 't is kwartier voor drieën.' De verzenmaker is door de
guurheid van de eerste regel aan een vol uur gebonden.’’
‘’Half goed is niet goed, half waar is niet waar, halfheid leidt tot niets.’’
Deze citaten zijn een beetje sarcastisch voor mij. Multatuli komt tot
opstand tegen de leugens van de politieke stelsel van Nederlands-Indië en van Nederland.
Romantische personages: Personages die een verkeerde weg nemen, waardoor hun verlangen onvervulbaar
worden. Het emotionele verhaal van Saidjah en Adinda is hier een heel
passend voorbeeld voor. Dit verhaal is weer een fictie, maar wel een goede
weergave van de werkelijkheid. Beiden waren verliefd en ze wouden ooit met
elkaar gaan trouwen en een perfecte toekomst hebben (groot verlangen). Dat
lukte uiteindelijk niet door een heleboel redenen. De belangrijksten waren de
misbruik en de uitbuiting afkomstig van de overheid. Alle bezittingen van de
vader van Saidjah werden gejat:
‘’Saïdjah's vader had een buffel, waarmede hy zyn veld bewerkte. Toen deze
buffel hem was afgenomen door het distriktshoofd van Parang-Koedjang, was
hy zeer bedroefd, en sprak geen woord, vele dagen lang. Want de tyd van ploegen
was naby, en 't was te vreezen, als men de sawah niet tydig bewerkte,
dat ook de tyd van zaaien zou voorbygaan, en eindelyk dat er geen padie zou te
snyden zyn, om die te bergen in den lombong van het huis.’’
Hier zie je dat ondanks het feit dat de buffel van Saidjah’s vader gejat werd,
optimisme bleef staan. Dit was pas de eerste bezitting die gejat werd. Hij
stierf uiteindelijk nadat er meerdere bezittingen van hem gejat werd. Uiteindelijk werden ze allemaal vermoord. Was hier het liefde of het hebben
van bezittingen een verkeerde weg dus? Eigenlijk niet, maar de omstandigheden
deden het wel zo te zien. De overheid controleerde alles. Multatuli wou met dit
verhaal laten zien en de lezers laten voelen hoe het leven van de bevolking van
Java ongeveer eruit zag.
Tot hoeverre past het bij het Realisme?
Idealistisch Realisme
Goed en kwade personages: Dit soort personages
zijn in het verhaal van Max Havelaar makkelijk te herkennen. Dit heeft
Multatuli duidelijk gemaakt in het boek. Op deze manier heeft hij zijn verzet
laten zien. Ondanks het feit dat er heel veel kleine fictionele verhalen
bestonden, heeft hij toch mensen laten zien hoe het leven in Java sterk onder
controle van de overheid van Nederland was. Hij heeft het dus helder gemaakt,
dat de bevolking zwak, onschuldig en dus de goeden en dat de overheid de
winstzoekende, gierige slechteriken waren. Een voorbeeld hiervan is het verhaal
van Saidjah en Adinda, waarbij er duidelijk was dat de overheid op zoek naar de
bezittingen van de bewoners was. Ook de volgende citaat laat zien dat goed en
kwade personages makkelijk te herkennen waren in het verhaal (over het
algemeen).
‘’Doch daar kwamen vreemdelingen uit het Westen, die zich heer maakten van
het land. Ze wensten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van de bodem, en
gelastten de bewoner een gedeelte van zijn arbeid en van zijn tijd toe te
wijden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst zouden afwerpen op
de markten in Europa (…) Hij (de Inlanders) gehoorzaamt zijn hoofden, men had
dus slechts deze hoofden te winnen en hun gedeelte van de winst toe te zeggen,…’’
Streven naar een zedelijke verbetering: Inmiddels
weten we dat er goed en kwade personages in het boek bestonden. Maar waarom
heeft Multatuli dit gedaan? Dit heeft hij niet alleen gedaan om zijn opstand te
laten zien, maar om tegen het onrecht te kunnen strijden. Hij probeerde om een
einde te geven aan het slechte toestand van Java. Door een boek te schrijven
heeft hij dus niet alleen tot verzet gekomen, maar heeft hij ook mensen kunnen
vinden die hem konden ondersteunen om zijn doel te kunnen bereiken. Op deze
manier heeft hij nieuwe waarden en normen kunnen geven aan de maatschappij van
Nederlands-Indië en Nederland. In de volgende citaat spreekt hij de koning aan
en probeert hij op deze manier de koning te vragen om hem te ondersteunen en
ook tegen het onrecht te bestrijden:
‘’Neen, 't zal niet noodig zyn! Want aan U draag ik myn
boek op, Willem den derden, Koning, Groothertog, Prins... meer dan Prins,
Groothertog en Koning... keizer van 't prachtig ryk
van Insulinde dat zich daar slingert om den evenaar, als een gordel van
smaragd...’’
Ook in deze citaat is het doel van Multatuli duidelijk, namelijk helpen:
‘’Ik verzoek u nogmaals mij te beschouwen als een vriend die u helpen zal
waar hij kan, vooral waar onrecht moet worden tekeer gegaan.’’
Objectief Realisme
Om eerlijk te zijn, zou ik het verhaal van Max Havelaar niet objectief
kunnen beschouwen, behalve de kleine verhaaltjes zoals het verhaal van de
Japanse steenhouder en het verhaal van Saidjah en Adinda. Deze verhalen werden
zonder moralisatie en oordeel verteld door een niet becommentarieerde
verteller. Maar zelfs deze verhalen waren doelmatig geschreven, om later de
mening van Multatuli te ondersteunen. Verder waren de meningen van Multatuli
helemaal duidelijk. Het doel van Multatuli was juist het verbeteren van de
omstandigheden en het strijden tegen het onrecht. Vorige citaat is hier, een
goede voorbeeld voor. Verder wordt het oordeel helemaal niet aan de lezer
overgelaten. Dat werd steeds duidelijker in het boek maar vooral aan het einde
waar hij bijvoorbeeld de koning begon aan te spreken. Ook andere kenmerken van
het Objectief Realisme kon ik niet terugvinden in het verhaal, zoals:
wetenschappelijke precisie.
Verschilt de functie van Multatuli als schrijver van die
van de schrijvers en kunstenaars van nu?
Je ziet tegenwoordig bijna geen dwangarbeid meer. Hetzelfde geldt voor
uitbuiting en misbruik (tenminste in de meeste landen). Toch is het leven
volgens heel veel mensen nog steeds niet ideaal. Een leven zonder problemen en
dus een perfect leven bestaat er nooit. Er zijn altijd schrijvers, kunstenaars
en filosofen die een andere mening hebben over de wereld. Tot nu toe heb ik
zelf nog niks zoals het werk van Multatuli gezien (met hetzelfde doel en
ideaal). Toch heb ik vergelijkbare dingen gezien, gehoord en mensen gezien dat zoals
Multatuli wereldverbeteraars zijn. Een deel van die mensen zijn kunstenaars,
zoals Multatuli zelf. Een goede voorbeeld is Olafur Eliasson. Hij heeft stukjes
ijs die losbarsten van de grootste gletsjer van IJsland tentoongesteld in een
gekoelde galerieruimte. Op deze manier wou hij laten zien dat iets dat zo lang
is geduurd om gemaakt te kunnen worden, heel snel door onze acties aan het
smelten is. Zo wou hij laten zien hoe het leven van mensen en andere organismen
door klimaatverandering in gevaar zit.
Mijn utopie versus die van Multatuli
Op basis van de eerder uitgelegde kenmerken vanuit de Romantiek en het
Rialisme, is te concluderen dat Multatuli voor zijn eigen utopie bepaalde
idealen had. Hij wou een einde geven aan al het dwangarbeid, misbruik en
uitbuiting. Hij zag dit, maar ook het onafhankelijkheid van Nederlands-Indië
als een ideaal. Volgens hem, kon dit alleen als de kwade mensen uit het land
weg werden getrokken en iedereen geïnformeerd werd van de situatie van Java.
Ook heb ik zelf wat idealen voor mijn eigen droomwereld. Ik geloof dat mensen
gelijk moeten zijn, ongeacht hun achtergrond, cultuur, huidskleur, geslacht en
conditie. Met mensen moet daardoor op dezelfde manier worden gedragen. Mensen
moeten genoeg vrijheid hebben om voor zichzelf besluiten te kunnen nemen,
kiezen wie ze willen zijn en wat ze willen doen met hun leven. Ook vind ik dat
mensen respect voor elkaar moeten hebben.
Voor een groot gedeelte denk ik, dat ik en Multatuli vergelijkbare
idealen hebben voor ons eigen droomwereld. Kenmerken zoals het recht van
onafhankelijkheid, gelijkheid, vrijheid en respect.
-Waarom passen mijn idealen bij deze maatschappij?
Nederland is multicultureel. Nederland is
cultuurrijk. Het bevat mensen afkomstig uit verschillende culturen. Het bevat
niet alleen de Nederlandse identiteit die het land natuurlijk domineert, maar
het bevat ook allerlei andere culturen en identiteiten. Het is daardoor een
geweldige plek om te leren dat iedereen evenwaardig is ongeacht hun cultuur en
afkomst en dat ze respect voor elkaar moeten hebben. Ook bijvoorbeeld religie
speelt een rol (zie figuur 1). Religie is een belangrijke kenmerk van een
cultuur. Ook als je uit dezelfde land komt, kun je wel of niet gelovig zijn. Ik
denk dat ongeacht al het verschil in het geloof, mensen elkaar moeten kunnen
accepteren en respecteren.
figuur 1 Behoort tot een kerkelijke of
levensbeschouwelijke gezindte, 2017 (CBS)
Hoe sneller de utopie wordt bereikt, hoe minder problemen
en conflicten we in de toekomst tegen zullen komen. Als mensen
elkaar accepteren en respecteren, en als mensen genoeg vrijheid en gelijkheid
hebben, zullen we minder problemen en conflicten tegenkomen. Dit kan heel erg
lang duren. Ook kan het zijn dat dit niet volledig wordt bereikt. Toch vind ik
dat een kleine verbetering een groot verschil maakt. In Iran bijvoorbeeld,
hebben mensen weinig vrijheid (o.a. vrijheid van meningsuiting, kiesrecht is
beperkt en zelfs de LGBTQ groepen worden vaak vermoord). Daar zie je daarom
heel veel protest en conflicten tussen de mensen en de overheid. In landen
zoals Nederland gebeurt zoiets zelden. Nederland is onderweg naar een steeds
betere land en is daardoor een goede voorbeeld voor andere landen.
Gelijke kansen voor iedereen lijdt tot een snellere
ontwikkeling van het land en daarmee ook de hele wereld. Er bestaan zeker
overal een verschil tussen de armen en de rijken. In Nederland gelukkig is dat
minder het geval. Hierdoor vind ik dat deze ideaal heel erg goed bij Nederland
past. De migranten en de daarop volgende generaties doen uit het onderzoek van
CBS heel erg goed op school. Toch als je naar de arbeidsmarkt kijkt, hebben
deze mensen minder kansen. Zo is bijvoorbeeld de jeugdwerkloosheid bij
migranten drie keer groter. ‘’ Discriminatie speelt volgens het SCP daarin een rol. De
onderzoekers zien dat de belevingswereld van witte en niet-witte Nederlanders
uit elkaar groeit.’’ Stel nou eens dat dit niet het geval was, er zouden dan
heel veel mensen die een bijdrage konden leveren aan de ontwikkeling van
Nederland en misschien ook de hele wereld, dezelfde kansen hebben als anderen.
Ik zeg dus niet dat Nederland perfect is, maar ik geloof dat het situatie in
Nederland heel erg beter is dan de andere landen. Daardoor kun je zeggen dat
Nederland onderweg is naar mijn utopie. [4]
-Hoe zouden we door deze idealen een stapje dichter bij
de perfecte wereld kunnen komen?
Alle stapjes tellen mee, zelfs als ze heel klein zijn. Door middel van
iedere kleine stap zullen we steeds dichter bij een perfecte wereld komen. Net
als Multatuli die door middel van maar een boek, heel veel dingen veranderde.
Ik geloof echter dat een perfecte wereld een asymptoot is. Je kunt heel erg dicht
bij die lijn komen, maar het raken van die lijn blijft onmogelijk. Toch zal
iedereen steeds dezelfde optimale kansen krijgen als we onderweg zijn. Mensen
zullen elkaar makkelijker kunnen accepteren en respecteren. Dit helpt mensen om
samen te kunnen werken en samen te kunnen denken. Hierdoor zullen we
makkelijker ons doelen bereiken en andere problemen makkelijker oplossen.
Concluderend kun je zeggen dat het verhaal van Max Havelaar bij de
Romantiek en het idealistisch Realisme heel goed past. Van beide stromingen
waren kenmerken in het verhaal te vinden. Voor de Romantiek waren dat
engagement, weltschmerz, romantische personages en gevoel/emoties. Voor het
Idealistisch Realisme waren dat zedelijke verbetering, goed en kwade personages
en dus zeer subjectief geschreven. Hoewel er kleine objectieve verhalen in het
boek bestonden, werden ze gediend als ondersteuning voor de verzet van
Multatuli. Hierdoor kan er niet worden gezegd dat het verhaal binnen Objectief
Realisme past. Verder bestaan er nog steeds kunstenaars die wereldverbeteraars
zijn zoals Multatuli, zelfs als ze zich in een aparte probleem bezig houden
zoals de klimaat en het versterkte broeikaseffect. Een goede voorbeeld van een
zo’n wereldverbeteraar is Olafur Eliasson met zijn losgebarsten stukjes ijs van
een gletsjer. Uiteindelijk leren zij ons allemaal een lens: Het bereiken van je
doelen en het streven naar een perfecte leven kan een hele hoop geduw kosten en
zelfs onmogelijk zijn, maar het resultaat… Het maakt het hele proces helemaal
waard. Dus als je van de resultaat en een verbetering houdt, moet je ook van het
proces houden.
Bibliografie
Centraal Bureau voor de
Statistiek. (22, 10 2018). Meer dan de helft Nederlanders niet religieus. CBS.
Opgeroepen op 06 13, 2020, van https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/43/meer-dan-de-helft-nederlanders-niet-religieus
NOS. (2017, 02 21). Feiten en
cijfers over de multiculturele samenleving. NOS. Opgeroepen op 06 13,
2020, van https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2159374-feiten-en-cijfers-over-de-multiculturele-samenleving.html
[1] LIT: Bantel; Best;
Cuddon; Gorp; Metzler; MEW; Wilpert; Th. von Vegesack. De intellectuelen. Een geschiedenis van het
literaire engagement, 1898-1968 (1989). [G.J. van Bork], geraadpleegd van:
https://www.dbnl.org/tekst/bork001lett01_01/bork001lett01_01_0006.php#e053
[2] Lit: W. Warnach, Die Welt des
Schmerzens [1952] • W. Martens, Bild und Motiv im
Weltschmerz (1957) • E. Spinoy, 'Dekonstruktion und Weltschmerz: die
paradoxe Prosa Paul van Ostaijens' in L. Misinne & L. Geeraedts
(red.), Paul van Osatijen, die Avantgarde und Berlin (1998), p. 71-90
• J. van Loy, Weltschmerz voor dummies (2010). Geraadpleegd van: https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_03217.php
